1.1 Inleiding

In dit lesmateriaal maak je eerst kennis met de begrippen mondiale ethiek, mondiale rechtvaardigheid en kosmopolitisme. De mensheid staat voor verschillende uitdagingen, zoals klimaatverandering, die we niet kunnen oplossen zonder dat iedereen samenwerkt aan verandering in de richting van een schoner milieu. Het tweede deel van deze les gaat in op de kwestie burgerschap en de bescherming van rechten die een (nationale) staat biedt. Hier wordt het begrip statusrecht geïntroduceerd, evenals de begrippen staatloze, ontheemde, vluchteling en asiel. Ten slotte bespreken we de onderwerpenimmigratie en gastvrijheiden dan in het bijzonder wat het betekent om “anderen te ontmoeten”. In andere woorden, anderen die anders zijn dan wij, maar toch gelijke rechten en status hebben.

1.2 Mondiale ethiek, mondiale rechtvaardigheid en kosmopolitische ethiek

Mondiale ethiek is een manier om ethische uitdagingen en vraagstukken vanuit het perspectief van de wereld of de mensheid als geheel te benaderen. Denk bijvoorbeeld aan uitdagingen en vraagstukken zoals klimaatverandering en vervuiling, mensenrechten, buitenlandse hulp en hulp aan de armen, eerlijke handel en rechten van werknemers, bescherming van vluchtelingen, ontwikkeling en regulering van het gebruik van nieuwe technologieën. De reden dat deze benadering wordt toegepast is de globalisering, wat betekent dat de wereld steeds meer met elkaar verbonden en van elkaar afhankelijk wordt.

Mondiale rechtvaardigheid is een aspect van de mondiale ethiek dat gericht is op rechtvaardigheid op wereldschaal. Het onderzoekt de rol van internationale en wereldwijde instellingen, bijvoorbeeld de Verenigde Naties of het systeem van de mensenrechten. Ook wordt geprobeerd om universele rechtvaardigheidsnormen te formuleren die voor alle personen en staten gelden.

Mondiale rechtvaardigheid heeft in de eerste plaats betrekking op twee domeinen. Hetpolitieke en institutioneledomein betreft bijvoorbeeld de kwestie van het (mondiale) bestuur en de bescherming van de fundamentele mensenrechten. Het economische en culturele domain richt zich op kwesties als armoede en ongelijkheid, verdeling en exploitatie van onder meer natuurlijke hulpbronnen. Beide domeinen verdedigen een rechtvaardige verdeling van de lusten en lasten over de hele wereld.

Kosmopolitisme is één manier om met de hierboven vermelde uitdagingen om te gaan. Het is gebaseerd op het idee dat wij allen burgers van de wereld zijn (in tegenstelling tot die van één bepaalde nationale staat) en dus leden van één gemeenschap. Ethisch kosmopolitisme is de opvatting dat wij op het mondiale niveau verplichtingen en verantwoordelijkheden hebben tegenover anderen.Politiek kosmopolitisme pleit voor de idee van een soort concrete wereldpolitiek, een wereldregering, en een bijbehorend wereldburgerschap. Cultureelkosmopolitisme is een opvatting dat wij verschillende culturen moeten waarderen en beschermen.

Opdracht 1
Maak de onderstaande opdrachten en schrijf je antwoorden op.
Schrijf in het linkerkolom vijf problemen of uitdagingen waarmee de mensheid als geheel in deze tijd wordt geconfronteerd op. Denk vervolgens na over hun relatieve belang en rangschik ze op belangrijkheid in de rechterkolom.

Hoe zou je rechtvaardigheid aan iemand anders uitleggen? Aan welke voorwaarden zou een rechtvaardige wereld moeten voldoen?

Wat zou er anders zijn in de wereld als we allemaal werden beschouwd als burgers van de hele wereld?

1.3 Mensenrechten, statusrecht, staatlozen en vluchtelingen

Mensenrechten zijn de rechten van individuen en groepen die hun toekomen enkel omdat zij mens zijn, en zijn gebaseerd op de waardigheid en de waarde van ieder mens. Zij vormen de grondslag van een rechtvaardige en vreedzame samenleving.

Mensenrechten zijn:
• universeel: zij behoren toe aan elke persoon, wat betekent dat allen er in gelijke mate recht op hebben
• onvervreemdbaar: zij behoren inherent toe aan elke persoon en mogen niemand worden ontnomen; zij kunnen alleen worden beperkt in specifieke omstandigheden, voor een beperkte tijd, en in overeenstemming met een strikte eerlijke rechtsgang,
• Ondeelbaar en onderling afhankelijk: de mensenrechten vormen een geheel (economische, sociale, politieke en culturele rechten) en zijn van elkaar afhankelijk, hetgeen betekent dat men niet ten volle een bepaald recht kan genieten zonder dat ook andere rechten worden gewaarborgd. De schending van een bepaald recht heeft gewoonlijk negatieve gevolgen voor andere rechten.
• gelijk en niet-discriminerend: alle mensen zijn gelijk in waardigheid en rechten (OHCRH 2021).

Waardigheid is de fundamentele, intrinsieke waarde die alle mensen hebben op grond van hun mens-zijn. Waardigheid wordt vaak beschouwd als de basis voor de basis- en mensenrechten van elk individu. De waardigheid van ieder individu beschermt hem/haar tegen vormen van ongepaste behandeling die de waardigheid zouden aantasten (bijv. vernederende behandeling, marteling, enz.) of mensonwaardige situaties waarin een persoon zich zou kunnen bevinden (bijv. extreme armoede, slavernij, enz.).

Statusrechtvaardigheid is het recht dat een individu in staat stelt zijn of haar recht erkend te krijgen. Het wordt daarom omschreven als “het recht om rechten te hebben”. Het maakt andere rechten mogelijk. Het recht om rechten te hebben is een mensenrecht dat kan worden verdedigd binnen de beginselen van mondiale en kosmopolitische rechtvaardigheid.

Staatlozen zijn die personen die “door geen enkele staat als onderdaan worden erkend volgens de werking van zijn wetgeving” (VN 1954). Dit betekent dat een staatloze iemand is die van geen enkel land de nationaliteit heeft. Als zodanig zijn zij bijzonder kwetsbaar.
De belangrijkste oorzaken van staatloosheid zijn: wetten die bepalen onder welke omstandigheden iemand de nationaliteit verkrijgt of kan laten intrekken, migratie naar een staat die het doorgeven van de nationaliteit via familiebanden niet toestaat, het ontstaan van nieuwe staten en veranderingen met betrekking tot grenzen en het verlies of het ontnemen van de nationaliteit (UNHCR 2021).

Ontheemden of onder dwang ontheemde personen zijn personen die onvrijwillig of onder dwang zijn weggevoerd van hun huis of hun geboortestreek. Volgens de VN waren er over heel de wereld ongeveer 80 miljoen onder dwang ontheemde personen, waarvan naar schatting 30-34 miljoen minderjarige. Van alle gedwongen ontheemden waren er 26 miljoen vluchtelingen en 45,7 miljoen in eigen land ontheemde personen (UNHCR 2020).
Vluchtelingen zijn ontheemden die gedwongen zijn landsgrenzen te overschrijden en die niet veilig naar huis kunnen terugkeren. Zij hebben het recht om asiel aan te vragen. Het VN-Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen van 1951 bepaalt dat een vluchteling een persoon is, die “uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een bepaalde sociale groep of zijn politieke overtuiging, zich bevindt buiten het land waarvan hij de nationaliteit bezit, en die de bescherming van dat land niet kan of, uit hoofde van bovenbedoelde vrees, niet wil inroepen, of die, indien hij geen nationaliteit bezit en ten gevolge van bovenbedoelde gebeurtenissen verblijft buiten het land waar hij vroeger zijn gewone verblijfplaats had, daarheen niet kan of, uit hoofde van bovenbedoelde vrees, niet wil terugkeren” (VN 1951)
Binnenlands ontheemden zijn “personen of groepen van personen die gedwongen zijn hun thuis of gewoonlijke verblijfplaats te verlaten of ontvluchten, in het bijzonder als gevolg van of ter voorkoming van de effecten van gewapend conflict, situaties van veralgemeend geweld, mensenrechtenschendingen, natuurrampen of rampen veroorzaakt door de mens, en die geen internationaal erkende grens hebben overgestoken.” (VN, 2004)

Opdracht 2
Maak de onderstaande opdracht en schrijf je antwoorden op. or completing the tasks
Ben jij in het bezit van een paspoort? In hoeveel en welke landen ben je geweest? Heb je toen je paspoort moeten gebruiken?

Alle mensen zijn gelijk in waardigheid en mensenrechten. Waarom en hoe is dit belangrijk voor vluchtelingen en staatlozen?

Wat zijn jouw eerste gedachten of associaties bij het woord “vluchteling”? Wat zijn jouw gevoelens die hiermee gepaard gaan? Gebruik de ruimte hieronder om deze gevoelens weer te geven. Je mag dit doen op een manier die jij fijn vindt.

1.4. Immigratie en gastvrijheid

De kwestie van de gastvrijheid gaat om de vraag of er grenzen zijn aan de vrijheid van staten om hun grenzen volledig te kunnen afsluiten. Dit is een kwestie van mondiale ethiek en mondiale rechtvaardigheid. Moeten vluchtelingen worden toegelaten tot een bepaalde staat? Waarom? Wie moet nog meer worden verwelkomd en aanvaard? Wat met staatlozen zoals het gezin in de video?

De rol, functie of waarde van een (in dit geval nationale) groep en lidmaatschap daarvan is dat het een effectieve bescherming van de rechten van een individu biedt. Een staat geeft je bijvoorbeeld een paspoort waarmee je kunt reizen en naar huis kunt terugkeren. Een visum dat door een staat wordt afgegeven, geeft je het recht die staat te bezoeken en er te verblijven. Staatlozen hebben vaak geen mogelijkheid om een paspoort of een visum te verkrijgen. Daarom zijn staatlozen bijzonder kwetsbaar.

Fridtjof Nansen, een voormalig poolreiziger, Hoge Commissaris van de Volkenbond voor vluchtelingen en een latere Nobelprijswinnaar (1922), heeft na de Eerste Wereldoorlog het zogenaamde Nansen-paspoortsysteem ingesteld.

Het Nansen-paspoort was een erkend reisdocument dat aanvankelijk door de Volkenbond werd uitgegeven voor vluchtelingen en staatlozen die geen reisdocumenten konden verkrijgen van een nationale staat of autoriteit. Dergelijke paspoorten stelden deze personen in staat toch te reizen.

Voor meer informatie over de Nansen paspoorten en staatloosheid, kun je een uitstekende online interactieve kaart of tentoonstelling van de EVZ Foundation bezoeken.

Opdracht 3

Maak de onderstaande opdracht en schrijf je antwoorden op.

Denk aan een moment in je leven waarop iemand gastvrij was tegenover jou. Hoe zou je gastvrijheid omschrijven?

Voor wie moeten we gastvrij zijn?

Als een persoon anders of vreemd is, wat maakt hem of haar dan anders? Hoe kunnen deze verschillen relevant zijn voor zijn of haar rechten?

Woordenlijst

In this glossary you will find more information and an explanation of certain concepts.

Asiel: de bescherming die door een staat wordt verleend aan iemand die zijn land van herkomst heeft verlaten als vluchteling, meestal een politieke vluchteling. Iedereen heeft het recht om asiel te vragen en te krijgen tegen vervolging in andere landen. Een persoon die asiel aanvraagt, wordt een “asielzoeker” genoemd. Elk jaar vragen ongeveer een miljoen mensen over de hele wereld asiel aan.

Burgerschap: is de relatie tussen een individu en een staat. Een burger heeft bepaalde rechten en vrijheden en heeft recht op bescherming door de staat, maar heeft op zijn beurt ook verantwoordelijkheden. Het kan worden verkregen door geboorte binnen het grondgebied van een staat, door afstamming, door huwelijk en door naturalisatie.

Gastvrijheid: in de ruimere zin van het woord, een sociaal gebaar van welkom, vriendelijkheid en vrijgevigheid. In de engere zin van het woord, zoals gebruikt in debatten over immigratie en vluchtelingen, wordt het beschouwd als een aspect van rechtvaardigheid. Het recht op gastvrijheid houdt verband met het recht op lidmaatschap.

Kosmopolitisme: een opvatting die stelt dat alle mensen - onafhankelijk van hun staatsburgerschap of nationale staat - evenveel respect en aandacht moeten krijgen. Ethisch kosmopolitisme is de opvatting dat wij in een globale wereld aanzienlijke plichten, verplichtingen en verantwoordelijkheden hebben tegenover anderen, aangezien wij allen deel uitmaken van één globale gemeenschap.

Mensenrechten: basisrechten die elk menselijk individu (of een groep individuen) toekomen, enkel op grond van het feit dat zij mens zijn, ongeacht hun leeftijd, verblijfplaats, taal, godsdienst, etnische afkomst of enige andere status. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) werd in 1948 aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties.

Mondiale Ethiek (ookwel planetaire ethiek): is een opvatting die de globalisering en wederzijdse afhankelijkheid van de mensheid als geheel erkent, inclusief het feit dat de ernstigste uitdagingen, inclusief de morele uitdagingen waarmee we vandaag de dag geconfronteerd worden (economisch, sociaal-cultureel, technologisch, geostrategisch, informatief, ecologisch etc.).

Mondiale Rechtvaardigheid: een benadering in de mondiale ethiek die zich richt op rechtvaardigheid op wereldschaal en voor universele normen van rechtvaardigheid, bijvoorbeeld mensenrechten of een beginsel dat een rechtvaardige verdeling van lusten en lasten over de wereld voorschrijft.

Ontheemde: een persoon die gedwongen is zijn/haar huis voor langere tijd te verlaten, bijvoorbeeld als gevolg van oorlog, onwettige vervolging of een natuurramp zoals een aardbeving, overstroming, of iets dergelijks. Als een dergelijke persoon de grens van zijn land oversteekt, wordt deze persoon als vluchteling beschouwd.

Paspoort: een formeel reisdocument, gewoonlijk door een nationale regering aan haar burgers afgegeven, dat de drager tijdens het reizen identificeert als burger of onderdaan met recht op bescherming in het buitenland en recht op terugkeer naar het thuisland.

Staatloze: een persoon die volgens de wetten van geen enkel land als burger of onderdaan wordt beschouwd. In andere woorden betekent dit dat de persoon van geen enkel land de nationaliteit heeft en daardoor de bescherming van een land of staat mist.

Visum: een door een staat of gebied aan een vreemd persoon verleende machtiging om dat gebied binnen te komen, daar te verblijven of dat gebied te verlaten. Gewoonlijk wordt een visum in het paspoort van de betrokkene genoteerd.

Vluchteling: volgens de definitie van de VN zijn vluchtelingen personen die zich buiten het land bevinden waarvan zij de nationaliteit bezitten of waar zij hun reguliere verblijfplaats hebben, maar daar niet naar toe kunnen terugkeren als gevolg van ernstige en willekeurige bedreigingen van het leven, de fysieke integriteit of de vrijheid die voortvloeien uit algemeen geweld of gebeurtenissen die de openbare orde ernstig verstoren.

Waardigheid: fundamentele en bijzondere, onvervreemdbare waarde die alle mensen hebben op grond van hun mens-zijn. Dit wordt vaak beschouwd als de grondslag voor de fundamentele aanspraken en mensenrechten van elk individu.

Referenties

UN. 1948. Universal Declaration of Human Rights. Available at: https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights
UN. 1951. Convention relating to the Status of Refugees. https://www.unhcr.org/3b66c2aa10
UN. 1954. Convention relating to the Status of Stateless Persons. https://www.unhcr.org/unconventions-on-statelessness.html
UN. 2004. United Nations Guiding Principles on Internal Displacement. https://www.unhcr.org/protection/idps/43ce1cff2/guiding-principles-internal-displacement.html
UNHCR. 2020. GLOBAL TRENDS. FORCED DISPLACEMENT IN 2019. Available at: https://www.unhcr.org/5ee200e37.pdf
UNHCR. 2021. Ending Statelessness. https://www.unhcr.org/ending-statelessness.html
OHCRH. 2021. What are human rights? Available at: https://www.ohchr.org/en/issues/pages/whatarehumanrights.aspx
Images: Adobe Stock, Wikimedia Commons, Pexels.com, UNHCR, IWM