6.1 A EEN BRIEF VAN IRIS: HET HEBBEN VAN EEN ETHISCH LEVEN

6.2 WAT IS ETHIEK?

6.2.1 INLEIDING

Terwijl je de volgende pagina’s leest en de opdrachten uitvoert die ze bevatten, zul je kennis maken met het gebied van de ethiek. Ethiek zal op vier manieren worden gepresenteerd. Ten eerste kijken we naar de definitie van ethiek en wat daaronder valt. Ten tweede worden ethische basisbegrippen en de bijbehorende elementen van ethisch denken gepresenteerd. In het derde deel maak je kennis met enkele denkers die het begrip van de ethiek hebben verrijkt, en krijg je te zien hoe ze de ethische basisbegrippen hebben gebruikt en ontwikkeld. Ten slotte bevat het hoofdstuk de tekst van het scenario uit de videopresentatie over ethiek, waarin je nog eens kunt nalezen hoe ethiek in ons dagelijks leven een rol speelt. Er zijn in totaal vijf opdrachten die je moet maken.

6.2.2 WAT IS ETHIEK?

De term “ethiek” komt van het Griekse woord “ēthikós” of “êthos” en verwijst naar ons moreel karakter, d.w.z. naar de personen die wij zijn of die wij willen zijn. Ethiek houdt zich onder andere bezig met vragen over wat goed is, wat we zouden moeten doen, hoe onze daden anderen beïnvloeden en waarom dat belangrijk is, wie en wat (bijv. de natuur) door onze daden wordt beïnvloed en hoe we het verschil kunnen zien tussen goed en kwaad. Ethiek is het deel van de filosofie dat zich bezighoudt met goed en kwaad. Moraliteit is een ander woord voor ethiek en we gebruiken deze term als we zeggen dat iemand iets moreel juist of moreel goed heeft gedaan. Ethiek vormt de basis van onze relatie met de wereld om ons heen en met onszelf. Het stelt ons in staat samen te leven. Leren over ethiek kan dus ook worden opgevat als leren vreedzaam samen te leven. Het omvat dus ook leren over elkaar. Ethiek is de basis voor het vormen van respectvolle, zorgzame en liefdevolle relaties. Hoewel ethiek ethische beginselen en regels probeert te formuleren, is ethiek niet eenvoudigweg het gehoorzamen aan bepaalde regels, gewoonten of de wet. Ook gaat het niet alleen om het volgen van je gevoelens. Iets is niet goed of correct alleen omdat we het fijn vinden, en als we iets afkeuren, betekent dat niet dat het verkeerd is. Ethiek houdt altijd in dat je kritisch en zorgvuldig nadenkt over wat goed en wat fout is, en pas dan volgens dat oordeel handelt.

Het benadrukt op het bouwen van ons karakter. Ieder van ons is uniek en heeft zijn eigen persoonlijke kenmerken, manieren van denken en voelen. Dit wordt weerspiegeld in wat we doen, in onze daden. Daarom is het belangrijk om ons karakter te vormen.

Ethiek is dus een gezamenlijke inspanning van ons allen om de gemeenschappelijke menselijkheid te bewaren. Onze gemeenschappelijke menselijkheid en de menselijke waardigheid vormen ook de basis voor de mensenrechten, die voor elk mens gelden. Maar ethiek reikt verder dan de mensheid en betekent ook rekening houden met andere levende wezens. Het gaat ook over de aarde als geheel, niet alleen omdat zij ons leven in stand houdt, maar ook omdat zij waardevol is in zichzelf. Denk eens aan het volgende voorbeeld over dieren. De zogenaamde dierenethiek houdt zich bezig met vragen over de morele status van dieren en onze omgang met hen, bijvoorbeeld over de vraag of het moreel geoorloofd is om dieren in zeer afgesloten ruimten te houden en om ze te houden als vlees voor voedsel. Dierenethiek onderzoekt de menselijke praktijken waarbij dieren betrokken zijn en of het nodig is om ze te veranderen. Een mogelijke reden om dingen te veranderen zou bijvo

6.3 ETHISCHE BASISBEGRIPPEN

In this section, several basic ethical concepts will be presented. There are also assignments for you to complete.

6.3.1 GOED, SLECHT, EN WAARDEN

De begrippen “goed” en “slecht” worden meestal gebruikt wanneer wij dingen en situaties of personen en hun karakter beoordelen. Dergelijke beoordelingen vormen de kern van de ethiek, omdat zij bepalen waar we ons op moet richten: wat we moeten nastreven en wat we moeten vermijden of voorkomen. Wanneer wij zeggen dat iets goed of slecht is, kennen wij daar een waarde aan toe. In de ethiek is er een belangrijk verschil tussen dingen die op zichzelf goed zijn (dingen die intrinsiek waardevol zijn) en dingen die louter instrumenteel goed zijn. Dingen die instrumenteel goed zijn, hebben slechts waarde als instrument of middel om iets te bereiken dat intrinsiek waardevol is. Geld is bijvoorbeeld slechts instrumenteel waardevol, terwijl het plezier van het luisteren naar een liedje of van een ritje in een achtbaan intrinsiek waardevol is. We moeten altijd voorzichtig zijn bij het beoordelen van wat werkelijk waardevol is. De Griekse filosoof Aristoteles beweerde dat geluk de ultieme waarde is waarnaar alle mensen streven. Een ander belangrijk aspect in het spreken over wat goed is of waarde heeft, is de notie van een algemeen of sociaal belang, omdat mensen sociale wezens zijn en wij in gemeenschappen leven. Het algemeen belang overstijgt de som van de belangen van elk individu in de samenleving en betreft voordelen voor de samenleving als geheel. Een praktisch voorbeeld hiervan zijn voorzieningen zoals openbare parken, gezondheidszorgsystemen, of een schoon milieu
Waarden zijn die zaken die een individu of een samenleving als doel of richtlijn stelt voor het leven (b.v. welzijn, gezondheid, kennis, deugd, vrijheid, veiligheid). We streven ernaar om deze waarden te verwezenlijken. Fundamentele waarden van de ethiek zijn elementen die belangrijk zijn voor het menselijk leven, de menselijke waardigheid en het behoud van de gemeenschappelijke menselijkheid.

6.3.2 OPDRACHT 1

Deel 1: Denk na over wat je echt belangrijk vindt in je leven, dat wil zeggen, welke waarden voor jou belangrijk zijn. Schrijf op waar je aan denkt en rangschik deze waarden vervolgens door ze in onderstaande piramide te plaatsen, waarbij de belangrijkste waarde bovenaan staat. Het kan moeilijk zijn om een beslissing te nemen over sommige van deze waarden, maar probeer het gewoon eens.

6.3.3 GOED, FOUT, EN PLICHT

Wanneer we nadenken over het ethische statuut van handelingen, gebruiken we de termen goed en fout. We zeggen dan dat wat iemand deed goed was of dat een bepaalde handeling fout was. Wij gebruiken deze termen om handelingen te evalueren. Handelingen die juist zijn en die wij verplicht zijn om uit te voeren, worden plichten genoemd. Een bepaalde plicht hebben betekent, in de meest directe zin, gebonden zijn door een bindende ethische eis. Soms kan het gebeuren dat we meer dan één plicht hebben. Als we geen duidelijk antwoord hebben op de vraag wat we moeten doen, d.w.z. welke plicht belangrijker is, staan we voor een moreel dilemma. Ethisch zijn is niet altijd eenvoudig. Wat ons kan helpen zijn ethische principes en regels. Ethische principes zijn meestal algemener (bijv. “Respecteer de vrijheid, autonomie en gelijkheid van mensen”), en morele regels zijn specifieker (bijv. “Lieg niet”). Beide helpen ons te bepalen wat goed en fout is en te beslissen wat we in een bepaalde situatie moeten doen.

6.3.4 DEUGDEN, ONDEUGDEN EN IDEALEN

Deugden zijn moreel waardevolle eigenschappen van onze karakters, dat wil zeggen, van ons als personen. Zo worden bijvoorbeeld eerlijkheid, vriendelijkheid, medeleven, beleefdheid, vrijgevigheid en moed gewoonlijk als deugden beschouwd. Het tegenovergestelde van deugden zijn gebreken of ondeugden, zoals arrogantie, lafheid, hebzucht, luiheid, narcisme, afgunst en ijdelheid. Deugden en ondeugden zijn deel van ons karakter, in het bijzonder die onderdelen waar we enige controle over hebben. We kunnen deugden cultiveren en ondeugden proberen kwijt te raken. Deugden worden gevormd door morele opvoeding. Aangezien er geen specifieke lijst van regels of instructies bestaat over hoe deugdzaam te zijn en zich deugdzaam te gedragen, is het vaak zo dat we kunnen beginnen met het voorbeeld te volgen van een rolmodel. Rolmodellen (echte personen of zelfs fictieve) helpen ons om te zien wat voor personen we willen zijn. Daarnaast helpen ze ons als we proberen om zulke personen te worden. In die zin vertegenwoordigen rolmodellen idealen. Een ideaal is een zekere perfectie of een model van uitmuntendheid dat ons helpt ethisch te denken en te handelen. Een ideaal kan ook een breder model zijn. Zo kunnen we bedenken hoe een ideale samenleving eruit zou zien, bijvoorbeeld een samenleving die volledig wordt geregeerd door rechtvaardigheid, respect, zorg en duurzaamheid.

6.3.5 OPDRACHT 2

Bedenk wie voor jou een rolmodel is of zou kunnen zijn om ethischer en deugdzamer te gaan leven. Schrijf ten minste vijf personen op in de onderstaande vakken. Geef voor elk rolmodel de redenen voor je keuze.

6.3.5 WAARDIGHEID EN MENSENRECHTEN

Waardigheid is een fundamentele, intrinsieke en onvervreemdbare waarde die alle mensen hebben op grond van hun mens-zijn. Waardigheid wordt vaak beschouwd als de basis voor de basis- en mensenrechten van elk individu. Waardigheid wordt daarom geassocieerd met een onvervreemdbare status die aan alle mensen toebehoort, ongeacht hun eigenschappen en omstandigheden. De waardigheid van ieder individu beschermt tegen inmenging of vormen van ongepaste behandeling die de waardigheid zouden aantasten (bijv. vernederende behandeling, marteling, enz.) of mensonwaardige situaties waarin een persoon zich zou kunnen bevinden (bijv. extreme armoede, slavernij, enz.). Menselijke waardigheid wordt in de moderne wereld vaak opgevat als een beschaafde en ethische basis van rechtsnormen en in het bijzonder van mensenrechten (zoals recht op leven en vrijheid, recht op privacy, recht op een eerlijk proces, vrijheid van godsdienst, enz.). Waardigheid is ook een algemeen begrip in zeer belangrijke juridische documenten. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (VN 1948) begint met de volgende verklaring: “Overwegende, dat erkenning van de inherente waardigheid en van de gelijke en onvervreemdbare rechten van alle leden van de mensengemeenschap grondslag is voor de vrijheid, gerechtigheid en vrede in de wereld.” In artikel 1 staat: “Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen.” Kinderen worden beschermd door de Verklaring van de Rechten van het Kind (1959) en het Verdrag inzake de Rechten van het Kind (1989). Deze verdragen erkennen dat kinderen en kinderjaren recht hebben op bijzondere zorg en bijstand.

6.4 FILOSOFEN

In de loop van de geschiedenis hebben verschillende filosofen en andere denkers ons begrip van de ethiek in belangrijke mate verrijkt. In dit gedeelte maak je kennis met enkele van hen en hun ideeën.
Socrates, een Griekse filosoof uit het oude Athene, is beroemd om zijn woorden “Het niet-onderzochte leven is het niet waard om te leven.” Socrates benadrukte dat ethisch-zijn niet alleen betekent dat men de wetten of gewoonten volgt, maar dat men moet nadenken en nadenken over wat juist is. Men moet ook conventies uitdagen. Socrates stond erom bekend dat hij door de straten van Athene wandelde, verschillende kwesties met omstanders besprak en hun opvattingen uitdaagde. Het is belangrijk te luisteren naar de stem van ons moreel geweten, naar wat we werkelijk juist achten. Door dit te doen bevorderen we ook ons eigen geluk.

6.4.1 OPDRACHT 3

Schrijf in de ruimte hieronder hoe je de bewering “Het niet-onderzochte leven is het niet waard om te leven” opvat of hoe je dit interpreteert.

De opvolgers van Socrates, Plato en Aristoteles, zagen ethiek als iets dat verband hield met deugden of ons karakter, bijv. dat we rechtvaardig, moedig, nederig en gematigd zijn. Plato verwierp de bewering dat ethiek relatief is of gedicteerd wordt door de machtigen. Ethiek is objectief, dat wil zeggen onafhankelijk van bepaalde belangen of verlangens. Hij besprak een beroemde legende over de ring van Gyges. Gyges had een bijzondere ring, die de drager onzichtbaar maakte. Anderen stelden tegenover Plato dat ieder die in het bezit zou zijn van zo’n ring zich niet ethisch zou gedragen, omdat men met alles weg zou kunnen komen. Plato beweerde dat de persoon die werkelijk ethisch is en werkelijk weet wat goed is, de ring niet zou misbruiken. Aristoteles is beroemd om zijn leer van de gulden middenweg. Deugd is voor hem het midden tussen twee tegengestelde uitersten, bijv. moed is het midden tussen lafheid en overmoedigheid, en vrijgevigheid is het midden tussen gierigheid en verkwisting. Om ethisch te leven moet men deugdzaam leven, en de beste manier om zo iemand te worden is door onderwijs en door rolmodellen na te volgen.

Laten we nu een paar eeuwen vooruitspringen naar het tijdperk van de Verlichting. Immanuel Kant was een Duits filosoof die bekend stond als zeer punctueel. Elke dag om 15.30 uur zag men hem een wandeling maken, zeven keer op en neer over de Lindendreef in de Pruisische stad Königsberg. Kant legde de nadruk op de universaliteit van de ethiek. Dit betekent dat de morele wet op ons allemaal op dezelfde manier van toepassing is. Hij stelde het volgende ethische principe voor: “handel altijd op een manier die je tegelijkertijd kunt opvatten als een universele wet.” In praktische termen betekent dit dat je moet handelen op een manier waarvan je ook verwacht dat anderen zich tegenover jou gedragen. Als je bijvoorbeeld een belofte doet met de bedoeling die alleen na te komen als dat in jouw belang is, dan handel je niet ethisch. Als iedereen op deze manier zou handelen, zou dat de praktijk van het beloven ondermijnen.

Kant benadrukte ook het belang van menselijke waardigheid en volle menselijkheid. Een andere variant van zijn hoogste morele principe stelt dat we de menselijkheid van de ander of van onszelf niet louter als een middel (dus voor onze eigen doelen of doeleinden) mogen behandelen, maar altijd ook als een doel op zich. Dit betekent dat wij anderen moeten beschouwen als gelijkwaardige menselijke wezens die op grond van hun mens-zijn een zeker respect verdienen. Wanneer wij bijvoorbeeld aan iemand een belofte doen zonder dat we die eigenlijk willen nakomen, behandelen wij de ander enkel als een middel

6.4.2 OPDRACHT 4

Waardigheid is een belangrijk ethisch concept dat de grondslag vormt voor de mensenrechten. De Verenigde Naties hebben ook het Verdrag inzake de rechten van het kind aanvaard. In de animatiefilm werd uitgelegd dat een kind recht heeft op een speciale behandeling (rechten). Schrijf op hoe je ziet dat de rechten van het kind verband houden met waardigheid.

Kort na Kant richtte John Stuart Mill zich op geluk of welzijn als de belangrijkste waarde. Voor Mill kan geluk of welzijn ruwweg worden opgevat als het overschot van plezier ten opzichte van pijn. Zijn theorie heet utilitarisme en stelt dat we ethisch handelen wanneer onze handelingen het meeste goed of de meeste waarde opleveren. Zijn voorganger Jeremy Bentham gebruikte dit ethische kader om een meer humane behandeling van dieren te verdedigen. Hij zei dat niet het feit dat dieren niet kunnen praten of redeneren belangrijk is, maar wel dat ze pijn en lijden kunnen voelen. In het licht daarvan mogen we geen handelingen verrichten die hen onnodige pijn en lijden bezorgen. Vanuit ethisch perspectief telt dan het welzijn van mensen en ook van dieren, voor zover zij pijn en plezier kunnen voelen.

6.4.3 OPDRACHT 5

Ben je het ermee eens dat dieren het verdienen om behandeld te worden op een manier die rekening houdt met hun pijn en lijden? Bedenk ten minste drie manieren waarop wij als samenleving het lijden van dieren zouden kunnen verminderen.

We eindigen onze reis door de geschiedenis van de ethiek in de 20e eeuw met de filosofe en romanschrijfster Iris Murdoch. Zij benadrukte dat een beter mens worden begint met te kijken in het licht van de idee van het goede. Dit betekent dat je personen of situaties rechtvaardig, nederig en liefdevol moet beschouwen, omdat de waarneming de daden bepaalt. Als je bijvoorbeeld iemand die anders is dan jij als gevaarlijk of vreemd beschouwt vanwege een angst die je voelt, kan dit ertoe leiden dat je deze persoon op een onethische manier behandelt.

WOORDENLIJST