3.2 De schepping

3.2.1 Inleiding

De Koran verwijst naar de schepping als khalq. De term khalq is verbonden met de natuur en het universum en komt in 261 Koranverzen voor. Zoals bijvoorbeeld in soerat Al-Baqara vers 29: “Hij is Degene Die voor jullie alles geschapen heeft wat op aarde is. Toen reikte Hij over de hemel en maakte zeven hemelen en Hij is de Kenner van alle zaken.” (Al-Baqara:29)

De Islam richt zich tot alle onderdelen van de schepping, waaronder ecologie. Uit het geheel van Koranverzen gaat 1/8 ervan over het onderwerp ‘ecologie, milieu en natuur’. De mens heeft tenslotte als taak gekregen om het evenwicht van Allah’s schepping te behouden. In soera Arrahman staat: “.. Hij (Allah) heeft de weegschaal (der gerechtigheid) geplaatst. Opdat jullie het evenwicht niet verstoren. En Hij houdt de weegschaal in evenwicht met rechtvaardigheid, en breng geen afwijkingen in het evenwicht.” (Arrahmane: 7,8 en 9)

De visie van de islam op de relatie tussen de mens en ecologie is uitgewerkt in zowel de Koran als de hadieths. Hierin wordt meermaals aangespoord tot een duurzame omgang met de natuur en de aarde. Destemeer omdat het volledige universum, waaronder de natuur en de mens, door Allah als eenheid is geschapen. Het is dus aan de mens om die eenheid van natuur en mens te behouden en te respecteren.

Er is een onderling verband tussen alle elementen van de schepping. Ook bracht Allah hier structuur in. Daarom spreken we van een schepping die in balans is of mizan zoals uitgelegd in de Koran: “De zon en de maan volgen een vastgestelde baan. De sterren en de bomen buigen zich eerbiedig voor hun Heer. De hemelen heeft Hij opgeheven en Hij heeft het evenwicht gebracht. Verstoor het niet, houd de juiste maat en verlies die niet.” (Ar-rahmane: 5,6,7,8 en 9)

3.2.2 De mens als khalifa op aarde

Naast het ruimer begrip ecologie, besteedt de Koran ook veel aandacht aan het milieu. Ook hier staat centraal dat het de taak van de mens is om het evenwicht in de natuur te behouden en te respecteren. Men spreekt van natuurwetten om erop te wijzen dat Allah met de juiste berekeningen en in alle perfectie de eenheid in de natuur heeft geschapen. Zo staat in soera Al Mulk: “U ziet in de schepping van de Meest Barmhartige geen onevenwichtigheid.” (Al-Mulk:3)

De interpretatie van de Koran doet ons inzien dat de mens geen beheerser, maar eerder een beheerder of behoeder van de natuur dient te zijn. Daarom wordt de mens beschouwd als rentmeester of khalifa: “En (gedenk) toen jullie Heer tegen de Engelen zei: “Ik zal op de aarde een khalifa aanstellen.” (Al-Baqara:30) De oorspronkelijke betekenis van een khalifa is de verantwoordelijke voor het beschermen van de aarde en haar vermogens.
Ook geeft de natuur signalen of ayats wanneer het niet goed gaat. Het is dan aan de mens om daarmee rekening te houden en de natuur nog beter te beschermen. Zoals reeds uitgelegd maakt de mens samen met alle andere scheppingen deel uit van het gehele universum. Toch verschilt de mens van alle andere scheppingen omdat het beschikt over de rede of het verstand en de vrije wil. Mensen hebben de capaciteit om na te denken over hun handelingen en te kiezen of ze iets al dan niet doen/beschermen/ behoeden. In tegenstelling tot dieren die hun instinct volgen, beschikt de mens dus over het verstand om de opgelegde taak tot bescherming van de natuur te begrijpen en uit te voeren.

Concreet betekent khalifa of verantwoordelijke zijn dat je als mens volgende verantwoordelijkheden opneemt:

1. Zichzelf beschermen (spiritueel, biologisch,…)

2. De maatschappij beschermen (de samenleving in het algemeen, de menselijke relaties, de eigen en andere gemeenschap,…)

3. De aarde en haar vermogens beschermen (de natuur, dieren, energiebronnen…)

Indien je als mens die drie zaken steeds voor ogen houdt, draag je bij aan een harmonieus universum.

3.2.3 Oefeningen

3.3 Islamitische milieu-ethiek

3.3.1 Mens en milieu-verantwoord gedrag

In het gedeelte over de mens als khalifa hebben we reeds stilgestaan bij het feit dat de Koran veel aandacht hecht aan het milieu. Het volstaat niet om enkel de 5 pijlers van de islam na te leven om een goede moslim te zijn. Er bestaan nog andere, ethische regels zoals het respecteren en beschermen van het milieu. Als mens dienen we zuinig om te springen met de energiebronnen, de natuur zo min mogelijk te vervuilen en een duurzaam en ecologisch gedrag te vertonen. Het zijn die principes van verantwoord gedrag die minstens even belangrijk zijn als de meer bekende gedragspijlers binnen de islam.

In de hadith wordt de levensstijl van de profeet Mohammed –vzmhweergegeven. Ook hierin wordt bevestigd dat de profeet milieu-verantwoord gedrag beschouwde als onderdeel van de authentieke islamitische levenswijze. Bovendien waren de meeste profeten herders wat maakt dat ze zeer veel voeling hadden met de natuur en al wat erin leeft. Hij beval ook de moslims om zorgvuldig om te gaan met de natuur zelfs in moeilijke tijden als oorlog.

Dit wordt benadrukt door Abu Bakr As-Siddiq, een nauwe gezel en opvolger van de Profeet Mohammed –vzmh-. Hij zei aan een van zijn militaire bevelhebbers: “Ik adviseer u volgende tien dingen (met betrekking tot de regels van oorlogsvoering). Doodt geen vrouwen of kinderen, bejaarden of zieken. Hak geen bomen om of verbrandt ze niet, vooral als het fruitdragende bomen zijn. Verniel geen onbewoonde plaatsen. Doodt geen dieren behalve voor voedsel. Verbrandt geen bijen en drijf hen niet uiteen. Steel niets van de zaken die in beslag genomen werden gedurende de strijd. En handel niet laf”8 (Al-Muwatta, Volume 21, Hadith 10)

In de Koran wordt de mens herinnerd aan de schoonheid van de natuur. Soera Al Ghashiyah nodigt in verzen 16 tot 18 de mens uitdrukkelijk uit om zich bewust te zijn van de schoonheid van de natuur door het regelmatig te observeren en ervan te genieten: “Kijken zij dan niet naar hoe de kamelen zijn geschapen? En naar hoe de bergen stevig gegrondvest zijn? En naar hoe uitgespreid de aarde is?” 9 (Al-Ghashiyah: 17,18,19,20) Als we de tijd nemen om op een bewuste manier naar de natuur te kijken, zien we inderdaad de grootheid en de schoonheid die het biedt.

Khalifa – 5 pijlers van de islam – respecteren en beschermen – ecologisch gedrag – de energiebronnen - milieu

In het gedeelte over de mens als hebben we reeds stilgestaan bij het feit dat de Koran veel aandacht hecht aan. Het volstaat niet om enkel de na te leven om een goede moslim te zijn. Er bestaan nog andere, ethische regels zoals het van het milieu. Als mens dienen we zuinig om te springen met de natuur zo min mogelijk te vervuilen en een duurzaam en te vertonen. Het zijn die principes van verantwoord gedrag die minstens even belangrijk zijn als de meer bekende gedragspijlers binnen de islam.

3.4 Milieu en sociale rechtvaardigheid

3.4.1 Zuinig omgaan met natuurlijke bronnen

In een sociaal rechtvaardige samenleving heeft ieder mens recht op en toegang tot de basisbehoeften. Ecologie en natuur kunnen hieraan gelinkt worden. Denk aan de samenleving waarin eenieder recht heeft op bijvoorbeeld water als basisbehoefte.

In de Koran wordt de cruciale rol van water benadrukt. Water wordt vooropgesteld als bron van het leven en als één van de meest kostbare grondstoffen. 10 Het woord water of ma’a komt meer dan zeventig keer voor in de Koran.11 Zoals bijvoorbeeld:

“En Allah heeft water uit de hemel gestuurd, en Hij doet de aarde daarmee herleven na haar dood. Waarlijk, in dit is een Teken voor mensen die luisteren.” 12 (An-Nahl:65)

“Vertel Mij! Hoe denken jullie dan over het water dat jullie drinken? Zijn jullie het die het uit de regenwolken doen neerkomen, of zijn Wij de neerzenders? Als Wij zouden willen dan zouden Wij het tot zout water maken. Waren jullie maar dankbaar!” 13 (Al-Waqi’ah: 68,69,70)

Water is essentieel voor het ontstaan en de ontwikkeling van leven. Zo is het noodzakelijk voor onder andere het levensonderhoud van de mens, van de dieren en is het noodzakelijk voor de plantengroei. Bovendien hebben zowel mensen en dieren nood aan drinkwater. Tot slot kunnen wij ons geen leven inbeelden zonder de mogelijkheid om een douche of een bad te nemen, water staat garant voor reinheid en hygiëne.

Het is duidelijk dat water altijd een cruciale rol zal blijven spelen in het universum. Maar het wordt ook alsmaar duidelijker dat we kampen met de problemen van waterschaarste, droogte,….Water is niet onuitputtelijk en kan op een gegeven moment opgeraken. Het is daarom de verantwoordelijkheid van de mens om watertekorten te voorkomen door zowel langetermijn- als kortetermijnoplossingen te bedenken.

Als khalifa dienen we zuinig om te springen met de energiebronnen en een duurzaam en ecologisch gedrag vertonen. Het zijn die principes van verantwoord gedrag in soera Al Baqarah vers 30 die in de verf worden gezet.

3.4.2 Rechtvaardig omgaan met natuurlijke bronnen

De mens consumeert zeer veel. Heel vaak wordt er meer verbruikt dan we als mens effectief nodig hebben om te overleven, denk aan de voedseloverschotten die na elke maaltijd weer in de vuilbak belanden. Het is belangrijk om een balans te vinden in die consumptie. Zelfs indien er nu nog een overvloed zou zijn aan bepaalde natuurlijke bronnen, zou het niet rechtvaardig zijn om die te verkwisten en onnodig uit te putten.

Overcomsumptie zorgt ervoor dat de natuurlijke hulpbronnen worden uitgebuit. Door gebalanseerd te consumeren, bereiken we de doelstelling van de eenheid en instandhouding van de natuur.14 (Al-A’raf: 31) Die doelstellingen moet een khalifa steeds voor ogen houden.
In de Koran wordt er uitdrukkelijk op gewezen niet te verspillen of overconsumeren. Soera Al A’raf wijst erop dat consumeren uiteraard niet verboden is, maar dat dit met mate moet gebeuren: : “O Kinderen van Adam, kleedt jullie goed en mooi… En eet en drink wat jullie maar willen, maar verspil niet door buitensporigheid. Voorzeker, Hij (Allah) houdt niet van de verkwisters.”1 (Al-A’raf: 31)

Gebalanseerd consumeren zorgt ervoor dat het gemakkelijker is om de natuurlijke bronnen gelijkelijk te verdelen en zo een rechtvaardige consumptiemaatschappij te vormen. Toch zien we dat dit doorheen de jaren alsmaar moeilijker lukt. Indien elk individu bij zijn consumptie enkel aan zichzelf denkt, zal hij/zij geen rekening houden met het feit dat het aanbod van natuurlijke bronnen ook andere mensen, dieren en planten moet voorzien in levensonderhoud. Zo onstaat een ongelijke en onrechtvaardige verdeling van natuurlijke bronnen. Dit is uiteraard niet wat in de Koran wordt beoogd, integendeel.

1) Wat kenmerkt een sociaal rechtvaardige samenleving? Geef een voorbeeld:

2) Hoeveel keer komt de term ma’a of water voor in de Koran?

3) Hoe kunnen we de doelstelling van eenheid en instandhouding van de natuur bereiken?

Woordenlijst

Bibliografie

İbrahim Özdemir, “Towards An Understanding of Environmental Ethics from a Qur’anic Perspective”, http://islam-and-muslims.com/Environmental-Ethics-Quran.pdf (toegang 14.05.2020).
I. Malik, al-Muwatta, Beiroe, Dar Iyha Attourat Alarabiya, 1985, p. 212.
Koran, https://koran.nl/ (toegang 20/05/2020).
Marjorie Hope and James Young, “ISLAM AND ECOLOGY”, http://environment-ecology.com/ religion-and-ecology/259-islam-and-ecology.html (toegang 9.05.2020).
Saffet Catovic, “ISLAMIC SACRED TEXTS RELATED TO WATER.”, https://www.faithinwater.org/uploads/4/4/3/0/44307383/islamic_sacred_texts-water-greenfaith.pdf (toegang 8.05.2020).
S. Özkaya, Islam en Ecologie: De ecologische ethiek van de islam bezien vanuit de visie op de relatie tussen mens en natuur, Leiden, 2013(toegang 9.05.2020). https://hadithvandedag.nl/allah/allah-gedenken. (access 02.08.2020).