4.2 Heilige Oorlog of pacifisme

Spreken over oorlog en vrede is van alle tijden. Ook in de joodse traditie is het spreken over oorlog en vrede sterk aanwezig. Oorlog en vrede komen met name allebei voor in de Thora. Aan de ene kant benadrukt de Thora het absolute belang van vrede en harmonie tussen en binnen alle volkeren. Het woord ‘shalom’, met onder andere de betekenis van ‘vrede’, vormt daar een centraal voorbeeld van. Aan de andere kant bevat de Thora ook veel oorlogsverhalen. Die twee zijden hebben een eigen theorie: het pacifisme enerzijds, en Heilige Oorlog anderzijds.

1. Het pacifisme is een attitude of leer die streeft naar vrede en het gebruik van geweld om conflicten (tussen naties) op te lossen afkeurt

Politieke machtsopbouw is uit den boze. Volgens deze leer kan een land bijvoorbeeld geen legerdienst invoeren. Het Jodendom is niet pacifistisch, omdat er veel geweld voorkomt in de Thora. Harmonie, vrede en rechtvaardigheid zijn wel belangrijke begrippen in het Jodendom. Het pacifisme roept ook veel vragen op die voor het Jodendom interessant zijn. Hoe springen we om met gewelddadige passages? Kan het pacifisme inspireren? Door de geschiedenis heen heeft het Jodendom vaak lijdzaamheid en passiviteit vooropgesteld. Kunnen we die waarden als pacifistisch zien? En tegelijkertijd kunnen we de kritische vraag stellen: is pacifisme wel altijd iets positiefs? Is zelfverdediging, bijvoorbeeld, niet rechtvaardig?

Heilige Oorlog is een vorm van collectief geweld dat door G-d is toegestaan of bevolen.

In de Thora vinden we veel gewelddadige passages. Jozua krijgt het gebod om het Beloofde Land, met veel geweld, te veroveren. Daarnaast is er ook de oorlog tegen Amalek. Koning David staat dan weer bekend omwille van zijn expansiegerichte oorlogen tegen de Arameeërs. Veel van de oorlogen, zoals Jozua’s Veroveringsoorlog, waren bevolen door G-d. De lezing van het boek van Esther, waarin de joden een massamoord plegen, is de centrale gebeurtenis van het Poerimfestival. De Thora beschrijft G-d ook als een krijger, en de menselijke krijgers (Jozua, David, Esther, etc.) worden als helden afgebeeld. Geweld in de naam van G-d is dus een veelvoorkomend thema in het Jodendom. Het Jodendom heeft aldus een eigen geschiedenis met het fenomeen Heilige Oorlog.

OPDRACHT. Reflecteer over de concepten ‘pacifisme’ en ‘heilige oorlog’.

Omschrijf pacifisme in eigen woorden

Zou jij het Jodendom als ‘pacifistisch’ omschrijven? Waarom wel/niet?

Zijn er pacifistische ideeën in het Jodendom?

Heilige Oorlog betekent collectief geweld in naam van g-d. Wat is jouw mening over Heilige Oorlog? Is Heilige Oorlog rechtvaardig?

Denk je dat Heilige Oorlog ook binnen het Jodendom bestaat?

OPDRACHT. Kies een stelling uit de volgende lijst waarmee jij je het meeste identificeert. Leg uit waarom.

• “Oorlog is nooit rechtvaardig.”
• “Vrede kan enkel bestaan naast oorlog.”
• “Doe nooit iets in een oorlog dat nadien een verzoening onmogelijk maakt.”
• “Een wereld zonder geweld is niet realistisch.”
• “Geweld begint of eindigt met jezelf.”
• “Zelfs in tijden van vrede is het belangrijk voor een land om te investeren in wapens.”
• Je eigen leven riskeren voor een vreemdeling in een ander land is nutteloos.”

4.3 oorlog in de Thora

Een oorlogstheorie die erop gericht is zo weinig mogelijk schade en leed te veroorzaken heet eenJust War-theorie. Zo een theorie stelt regels op die het begin, verloop, en einde van een oorlog reguleren. Deze regels hebben als doel om een oorlog zo rechtvaardig mogelijk te maken. Binnen de joodse traditie vinden we geen uitgewerkte Just War-theorie terug.

We zijn dus begrensd in onze bespreking over oorlog. In de Thora vinden we een tekst uit het boek Deuteronomium die oorlogsvoering bespreekt. Deze tekst is voer voor discussie in de Talmoed. We lezen eerst de tekst, en nadien bespreken we hoe de Talmoed deze tekst verder bediscussieert.

[5] Daarna krijgen de schrijvers het woord: ‘Wie net een huis heeft gebouwd en het nog niet in gebruik heeft kunnen nemen, mag naar huis terugkeren; anders neemt een ander het in gebruik als hij in de strijd sneuvelt. [6] Wie een wijngaard heeft geplant en nog niet zelf de eerste druiven heeft kunnen plukken, mag naar huis terugkeren; anders plukt een ander die als hij in de strijd sneuvelt. [7] Ook wie een bruid heeft maar haar nog niet heeft kunnen huwen, mag naar huis terugkeren; anders huwt een ander haar als hij in de strijd sneuvelt.’ [8] Verder moeten ze tegen het krijgsvolk zeggen: ‘Wie bang is, wie het aan moed ontbreekt, mag naar huis terugkeren; anders verliezen de anderen misschien ook de moed.’ [10] Voordat u een stad aanvalt, moet u eerst een vredesregeling aanbieden. [11] Als men op het voorstel ingaat en de poorten voor u opent, moeten alle inwoners van de stad tot herendienst worden gedwongen. [12] Als ze echter geen vrede willen sluiten en liever de strijd met u aangaan, [13] en de HEER, uw God, u de belegerde stad in handen geeft, moet u alle mannelijke inwoners ter dood brengen. [15] Zo moet u te werk gaan bij de steden die op grote afstand van u liggen, buiten het gebied dat u nu gaat veroveren. [16] Maar daarbinnen, in de steden van het land dat de HEER, uw God, u als grondgebied zal geven, mag u geen mens in leven laten. [17] Alle Hethieten, Amorieten, Kanaänieten, Perizzieten, Chiwwieten en Jebusieten moet u doden, zoals de HEER, uw God, u heeft opgedragen, [18] om te voorkomen dat u de gruwelijke dingen die zij voor hun goden doen van hen overneemt, waardoor u tegen de HEER, uw God, zou zondigen.

Uit deze tekst komen vier zaken naar voren:

1) Een vredesregeling is verplicht voor elke aanval. Ook vandaag is het nog steeds belangrijk zoveel mogelijk geweld te voorkomen.

2) Er zijn vier geldige redenen voor uitstel van militaire dienst. Omwille van deze vier redenen hoeft een jood niet ten strijde te trekken. De redenen zijn: een recent geplante wijngaard, een recente verloving, een pas gebouwd huis, en bangheid. Veel landen hebben een verplichte legerdienst. De Thora erkent dat er uitzonderingen bestaan, redenen voor uitstel van militaire dienst.

3) De reden tot oorlogsvoering is het voorkomen dat het joodse volk aangetast wordt door de kwaadaardigheid van de volkeren met wie ze een gebied delen. De “gruwelijke dingen die zij voor hun goden doen” mogen de joden niet overnemen.

4) De Thora maakt een onderscheid tussen steden die “op grote afstand liggen”, buiten het Beloofde Land, en de steden nabijgelegen zijn, in het Beloofde Land. Dat onderscheid heeft te maken met het derde punt.

4.4 Oorlog in de Talmoed

De Misjna buigt zich over de hierboven besproken oorlogspassage, en vraagt zich af in welk geval de vier redenen tot uitstel van militaire dienst geldig zijn. “Naar wat voor type oorlog refereert dit allemaal?” (Misjna Sotah 2). De Misjna beantwoordt die vraag door een onderscheid te maken tussen een bevolen oorlog (milchemet mitzvah) en een optionele oorlog (milchemet reshut).

Een milchemet mitzvah of bevolen oorlog is een gebod van G-d. Een bevolen oorlog is noodzakelijk en staat geen uitzonderingen toe. Iedereen moet ten strijde trekken. Volgens de Talmoed mag een bevolen oorlog dus zelfs op Sabbat plaatsvinden. Milchemet reshut is een optionele oorlog. Die oorlog is discretionair. Deze oorlog staat verschillende redenen tot uitstel toe. Een discretionaire oorlog is nog altijd mogelijk, maar niet het resultaat van een G-ddelijk gebod. De Gemara bouwt voort op dit onderscheid. De Jeruzalem Talmoed en de Babylonische Talmoed bespreken we apart, omdat ze elk een eigen visie naar voren schuiven.

4.4.1 Jeruzalem Talmoed

De Jeruzalem Talmoed definieert een optionele oorlog als een oorlog die Israël initieert. Israël is niet bevolen iemand aan te vallen. En aangezien het Beloofde Land al veroverd is, dienen verdere oorlogen enkel om het terrein uit te breiden. Een bevolen oorlog is een verplichte oorlog, iedereen dient aan deze mee te doen. Volgens de Jeruzalem Talmoed zijn enkel de oorlogen van Jozua en defensieve oorlogen bevolen.

De Jeruzalem Talmoed erkent het recht op zelfverdediging. Voor de rabbijnen betekende dit dat, aangezien het Beloofde Land was veroverd, ze het nu ook moesten beschermen. Daarnaast is er een belangrijke conclusie die uit de Jeruzalem Talmoed getrokken kan worden. Volgens de Jeruzalem Talmoed zijn enkel verdedigingsoorlogen en de Veroveringsoorlogen van Jozua bevolen en dus heilig. Die oorlogen vonden echter duizenden jaren geleden plaats. De Jeruzalem Talmoed lijkt daarmee te stellen Heilige Oorlogen vandaag de dag niet meer mogelijk zijn.

4.4.2 Babylonische Talmoed

De Babylonische Talmoed heeft een verschillend perspectief. De Babylonische Talmoed is het op twee punten eens met de Jeruzalem Talmoed: een optionele oorlog is een oorlog die Israël initieert, en de Veroveringsoorlogen van Jozua waren bevolen, verplichte oorlogen. De Babylonische Talmoed vermeldt echter geen defensieve oorlogen. Hij geeft wel een extra voorbeeld van discretionaire oorlogen: Davids expansieoorlogen. Expansieve oorlogen dienen enkel maar om het gebied uit te breiden. Preventieve aanvallen hebben een andere status

Een preventieve aanval is een militaire actie die erop uit is de vijand eerst te verzwakken om een vijandige aanval te voorkomen. Preventieve aanvallen vormen een grijs gebied. Of ze bevolen zijn hangt af van met hoeveel zekerheid vastgesteld kan worden dat ze een aanval voorkomen. De Talmoed lijkt te suggereren dat, indien dit met zekerheid vastgesteld kan worden, preventieve aanvallen bevolen zijn.

Oorlog in het oude Nabije Oosten verliep anders dan oorlog vandaag de dag. Optionele oorlogen moesten toegelaten worden door het Sanhedrin, het joodse gerechtshof. Daarnaast moest het orakel Urim VeTumim geconsulteerd worden (Babylonische Talmoed berakhot 3b, Sanhedrin 16b). Het joodse volk mocht dus enkel ten strijde trekken indien het Sanhedrin en het orakel het toestonden. Een leider of koning had niet zomaar vrij spel! Tegenwoordig bestaan het Sanhedrin en het orakel niet meer.

Diasporagemeenschappen hebben geen eigen leger. Daarom gaan joodse discussies over oorlog meestal over de staat Israël en diens oorlogen. Niet elke jood is evenzeer begaan met de staat Israël, maar een gezonde discussie over oorlog en vrede helpt ons de wereld beter te begrijpen. Het onderscheid tussen bevolen en optionele oorlogen is vandaag de dag nog steeds van tel. Ze helpen mee verklaren waarom bepaalde oorlogen voor sommige joden belangrijk zijn. Of een oorlog van Israël bevolen is of optioneel is een actueel discussiepunt. De Talmoed geeft ons stof tot nadenken.

OPDRACHT. Beantwoord de volgende vragen.

Een discretionaire oorlog

Juist of fout. ‘Volgens de Talmoed zijn toekomstige oorlogen mogelijk.’ Motiveer je antwoord.

Vind je het concept ‘Bevolen Oorlog’ geloofwaardig? Geloof je erin? Waarom wel/niet?

Is een preventieve aanval volgens jou goed te keuren? Waarom wel/niet? In welke gevallen wel/niet?

Het Sanhedrin en het orakel Urim VeTumim speelden vroeger een grote rol in de beslissing een oorlog te starten. Wie heeft volgens jou het recht om een oorlog te starten? De overheid, een grote groep inwoners, rabbijnen, …

De Thora stelt dat, indien vijandige steden geen vredesregeling accepteren, de mannelijke inwoners allemaal gedood mogen worden. Zijn er volgens jou ook regels voor hoe een oorlog mag verlopen? Of is alle geweld toegestaan?

Woordenlijst

Discretionair
Discretionair verwijst naar het vermogen om zelfstandig, naar eigen goeddunken, te oordelen of handelen

Heilige oorlog
Een Heilige Oorlog is een oorlog met een religieus motief. Een Heilige Oorlog wordt soms gevoerd omwille van een G-ddelijke verplichting, omwille van een religieuze stellingname, maar ook ter verdediging van een heilig land.

Pacifisme
Pacifisme is een attitude of wereldbeschouwing die vrede absoluut nastreeft. Pacifisme wijst elke vorm van geweld af.

Vredesregeling
Een vredesregeling is een overeenkomst tussen twee partijen, vaak landen, om de vrede te bewaren en geen oorlog te voeren.

Rechtvaardigheid
Rechtvaardigheid heeft meerdere betekenis. Ten eerste is rechtvaardigheid een legaal begrip. Wat in overeenstemming is met het recht, is rechtvaardig. Ten tweede is rechtvaardigheid ook een moreel begrip. Rechtvaardig handelen is ‘juist’ handelen, in overeenstemming met wat ‘goed’ of ‘correct’ is. Rechtvaardigheid vergt ook oefening: niemand doet van nature altijd het juiste of het goede. Dat idee komen we vaak tegen in de Tenach!

Bibliography

Firestone, Reuven. Holy War in Judaism: the Rise and Fall of a Controversial Idea. Oxford: Oxford University Press, 2012.
- Holy War in Modern Judaism? “Mitzvah War” and the Problem of the “Three Vows”. Journal of the American Academy of Religion. Vol. 74, No. 4 (Dec., 2006) Oxford: Oxford University Press.
The William Davidson Talmud. “Sotah 44b:1-9.” Sefaria. Toegang 23 april, 2021.
https://www.sefaria.org/Sotah.44b.1-9?lang=bi.
Mechon Mamre Talmud Yerushalmi. “Sotah 8:10 (23a)”. Sefaria Toegang 23 april 2021.
https://www.sefaria.org/Jerusalem_Talmud_Sotah.23a?lang=bi