4.2 Video als uitgangspunt

4.2.1 Vragenlijst begrijpend kijken.

Beantwoord volgende vragen op basis van de video die je hebt gezien

1. Wat was de aanleiding voor de discussie in de klas van Yiorgos?

1. Een onenigheid tussen leerlingen en de leerkracht
2. Een ruzie tussen twee leerlingen over hun favoriete voetbalteams
3. Een ruzie tussen de ene groep leerlingen en de andere
4. een racistische aanval van de ene student op de andere
5. Ik weet het niet / geen antwoord

2. De leerkracht leest een passage uit het evangelie voor aan de klas. Daarin zegt Jezus:

1. Je moet geduld hebben als je geslagen wordt
2. Als je een klap op de wang krijgt, moet je eerlijk zijn.
3. Als iemand je op de rechterwang slaat, keer hem dan ook de andere toe.
4. Wanneer je geslagen wordt, moet je dit melden bij de autoriteiten.
5. Ik weet het niet / geen antwoord

3. Welke methode gebruikt de leerkracht om de boodschap aan de leerlingen over te brengen?

1. Ze lezen een tekst over terrorisme en bespreken die.
2. Ze splitsen zich in twee groepen en spelen de ruzie na.
3. Ze spelen het educatieve spel “debat”
4. Ze spelen het interactieve spel “return the blow”
5. Ik weet het niet / geen antwoord

4.2.3 Heb je het begrepen?

In de video zien we dat de leraar het spel gebruikte om de leerlingen de woorden van Christus te helpen begrijpen: “Als iemand u op de rechterwang slaat, keer ook de andere toe” (Mt. 5:39). Schrijf in het volgende vak een zin waarin je uitlegt wat de leerlingen in de video hiervan volgens jou hebben geleerd?

4.3 Het Nieuwe Testament is tegen geweld

Dagelijks zijn we getuige van gedrag dat getekend is door conflict en geweld. De mens probeert voortdurend zijn ideeën op te leggen, of situaties te veranderen met geweld, waarbij hij elk concept van vrijheid negeert. In de leer van Christus in het Nieuwe Testament vinden we de afwijzing van elke vorm van geweld.

Twee voorvallen uit Jezus’ leven laten in de praktijk zijn houding ten opzichte van geweld zien. Het is een houding die contrasteert met gewelddadigheid ,hoe goed die eventueel ook bedoeld is zoals in het voorbeeld van Petrus.
We lezen in het Evangelie volgens Lucas

A. Een passage net voor het passieverhaal

B. Gedurende de arrestatie van Jezus.

Oefening

1. Zoek in de bovenstaande Bijbelteksten de woorden en daden van de leerlingen die gewelddadig gedrag vertonen. Duidt ook de reactie van Jezus aan.

2. Jezus raadt ons aan om geweld niet met geweld te beantwoorden. Helpt deze suggestie om de vicieuze cirkel van geweld te doorbreken? Verdedig of rechtvaardig je antwoord.

Oefening 3

Laten we nog eens naar de woorden van Jezus die we in de video kijken: “Je hebt gehoord dat er is gezegd: ‘Oog om oog, tand om tand’. Maar ik zeg je: Bied geen weerstand aan een boosdoener. Maar als iemand je op de rechterwang slaat, keer dan ook de andere toe.” Deze woorden sporen ons aan om de vicieuze cirkel van geweld en vergelding te stoppen. Maar deze houding roept de vraag op die vaak wordt gesteld. Leidt het afwijzen van geweld niet tot passiviteit en onderwerping aan het kwaad?

De volgende tekst formuleert een antwoord op bovenstaande vraag:

Formuleer op basis van de tekst je antwoorden in je eigen woorden.

4.4 Oorlog: een van de zwaarste vormen van geweld.

Oorlog is een van de zwaarste vormen van geweld waarmee een mens te maken kan krijgen. De dorst naar macht en kracht, maar ook het verlangen naar rijkdom, leidt tot de vernietiging van volkeren en culturen, waarbij elk teken van vrijheid en menselijkheid wordt vernietigd. De geschiedenis zit vol wonden die oorlog heeft toegebracht aan het lichaam van de mensheid. Ze bevestigen hoe onrechtvaardig en tragisch het oorlogsgeweld is.

Zoek in de volgende teksten naar de oorzaken van de oorlog.

4.4.1 Kan een oorlog rechtvaardig zijn?

Maar er zijn ook oorlogen die we als noodzakelijk beschouwen, omdat ze helpen om een einde te maken aan groter kwaad. We zijn eraan gewend deze oorlog ‘rechtvaardig’ te noemen, als hij de vorm aanneemt van een verdediging, omdat hij de vrijheid en het leven beschermt. Met andere woorden, we spreken over oorlogen waarin je probeert de vrijheid van je vaderland en het leven van je dierbaren te beschermen door je eigen leven op te offeren. In de geschiedenis van de orthodoxe kerk zijn er gevallen waarin de kerk werd gevraagd door de Byzantijnse keizers of door de staatsmacht om de rechtvaardige oorlogen die ze voerden goed te keuren door de hulp van God in te roepen. Maar zelfs in deze “rechtvaardige” oorlog gebruiken mensen geweld en doden ze hun medemensen om zichzelf te verdedigen.

Vraag:

Wat is het standpunt van de orthodoxe kerk met betrekking tot een “rechtvaardige” oorlog?
Raadpleeg de volgende tekst om je antwoord vorm te geven en schrijf, op basis van de standpunten, een kort tekstje van een paragraaf met je antwoord:

Wanneer het voor een christen nodig is aan een oorlog deel te nemen, dient dat te gebeuren in een geest van zelfopoffering. Maar deze zelfopoffering betreft niet […] zijn leven. Het gaat om iets dat voor een christen oneindig veel belangrijker is: het begaan van zonde en hoop op de redding! Dat wil zeggen, dat een Christen aan een oorlog zal deelnemen met het tragische besef dat men ter wille van bepaalde relatieve waarden - bijvoorbeeld de vrijheid van de gemeenschap of de veiligheid van zijn familie - aanvaardt een zonde te begaan en zijn eigen redding op het spel te zetten. Het is een tegenstrijdige omstandigheid, aangezien het een historische plicht is om geweld te gebruiken om een stortvloed van geweld te stoppen, terwijl het tegelijkertijd een marteling is, in die zin dat het een handeling is die niet alleen God niet behaagt, maar die ook Zijn vergeving nodig heeft ...

Uit Th. N. Papathanassiou, “Anthropology, Culture, Praxis” in Terrorism and Culture, Athens, Armos, 2013, p.89

4.4.2 Kan een oorlog heilig zijn?

Een oorlog wordt heilig genoemd wanneer deze wordt verklaard door de kerk of door een religie of, in het algemeen, in de naam van God. De bedoeling is om het geloof en de ideeën die deze specifieke religie kenmerken te verdedigen met geweld. Voor een christen is elke oorlog een burgeroorlog, aangezien de mens zich tegen zijn broeder keert, dat wil zeggen zijn medemens. Het is een tragische en ongewenste realiteit. Daarom accepteert de orthodoxe kerk niet dat een oorlog om welke reden dan ook heilig kan zijn; het is onmogelijk om een oorlog te verklaren in de naam van God en oorlog heeft nooit een heilzaam karakter en leidt degenen die eraan deelnemen niet naar hun redding.

Oefening

De volgende tekst vermeldt een incident uit de tijd van het Byzantijnse rijk dat het standpunt van de kerk weergeeft dat geen enkele oorlog een heilzaam karakter kan hebben.

In 960 na Christus eiste keizer Nikephoros II Phokas dat de kerk al degenen die stierven in de strijd tegen de islam tot heiligen zou verklaren, ter verdediging van het christelijk geloof en het vaderland. De kerk weigerde, daarbij verwijzend naar een heilige canon […] Het is het dertiende canon van Basilius de Grote, dat het oneens is met de “straffeloosheid” van degenen die in oorlog doden - zelfs defensief! - en betoogt dat een boete van drie jaar van excommunicatie of onthouding van de Heilige Communie moet worden opgelegd […]

Uit Th. N. Papathanassiou, “Anthropology, Culture, Praxis” in Terrorism and Culture, Athens, Armos, 2013, p.91

Geef in één zin weer tot welke conclusie je kwam na het lezen van de tekst.

4.4.3 En tot slot ...

... wat aartsbisschop Anastasios zegt over de rol van welke religie dan ook wanneer ze worden geconfronteerd met een gewapend conflict:

Geweld brengt geweld met zich mee en in deze vicieuze cirkel zijn het de onschuldigen en de zwakken die het slachtoffer worden. De kerk houdt vol dat niemand het recht heeft om de heilige olie van religie te gebruiken om de vlammen van gewapende conflicten te voeden. Religie is een goddelijk geschenk, om harten te kalmeren, wonden te helen en individuen en volkeren in vrede dichter bij elkaar te brengen.”

Uit Anastasios Yannoulatos, Archbishop of Tirana, Vigilance, Debt of the Orthodox, En Plo, Athens 2017, p. 122

4.5 Strijden voor vrede

4.5.1. De profeet Jesaja over vrede

De profeet Jesaja, die in de jaren van het Oude Testament, de komst van een nieuwe wereld ziet waar vrede zal heersen, zegt: “ 4[...] zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeihaken; geen volk zal het zwaard optillen tegen een ander volk en zij zullen niet meer leren wat oorlog is.” (Jes. 2: 4)

Oefening

Bekijk de tekening “een ploeg* van wapens gemaakt” en zoek de overeenkomsten met de woorden van de profeet Jesaja.

4.5.2 De rol van religies bij het bereiken van vrede

De verklaring van Assisi

Op 24 januari 2002 kwamen patriarchen, imams, monniken en rabbijnen van over de hele wereld bijeen in Assisi. Samen met paus Johannes Paulus II namen ze de stelling aan dat gelovigen over de hele wereld het geweld moeten afzweren. Samen baden ze voor de wereldvrede

Fragmenten uit de Verklaring van Assisi

We verbinden ons ertoe de vaste overtuiging te verkondigen dat geweld en terrorisme onverenigbaar zijn met de authentieke geest van religie. Aangezien we elke toevlucht tot geweld en oorlog in de naam van God of religie veroordelen, verbinden we ons ertoe al het mogelijke te doen om de grondoorzaken van terrorisme uit te roeien. […] We verbinden ons ertoe de roep over te nemen van degenen die weigeren zich over te geven aan geweld en kwaad. We willen alles in het werk stellen om de mannen en vrouwen van onze tijd echte hoop te bieden op gerechtigheid en vrede.

(Uit Anastasios, Yannoulatos, Archbishop of Tirana: Coexistence: Peace, nature, poverty, terrorism, values, Armos, Athens 2016, p.35)

Oefening

Stel je na het lezen van de bovenstaande fragmenten uit de Assisi-verklaring voor dat je een verslaggever van een krant bent en schrijf een korte tweet om je publiek te informeren over de conclusies van deze zeer belangrijke bijeenkomst.

4.6Aanvullende opdrachten: materiaal voor verdere bespreking

De durf van bisschop Accacius

Tijdens schermutselingen met Perzische troepen in 421, in de gebieden van Perzisch Armenië, veroverde het Byzantijnse leger zevenduizend Perzische soldaten. Deze gevangenen leden hongersnood en velen van hen stierven. Acacius riep de geestelijkheid van zijn bisdom bijeen en zei tegen hen: “Onze God heeft geen liturgisch vaatwerk nodig (kelk of discos). * Hij eet en drinkt niet, aangezien hij geen lichamelijke behoeften heeft. Dankzij de dankbaarheid van de pelgrims heeft de Kerk veel goud en zilver, dus ik vind het gepast om ze te gebruiken om de gevangengenomen soldaten van de honger te redden”. Zo werden de waardevolle kerkelijke vaten omgesmolten. De inkomsten uit deze edelmetalen leverden voedsel voor de gevangenen. Ondanks het feit dat deze mensen van een ander volk waren en een andere religie hadden, warden ze door de bisschop geholpen. Ze werden bovendien voorzien materiaal om terug te keren naar hun thuisland. Er wordt gezegd dat de Perzische koning bisschop Acacius persoonlijk wilde ontmoeten en zijn bewondering uitsprak voor de wijsheid van de Byzantijnen, die zowel in oorlog als door welwillendheid wisten te overwinnen.

Uit Papathanassiou, Th. (2008), My God, a foreigner. Texts for a truth “down in the street”, Athens: En plo, p. 57-58. De gebeurtenis wordt ook vermeld in Socrates, Ecclesiastical History, 7, 21, PG 67, 781B-784A.

De droom van de Heilige Carpus*

De heilige Carpus uit de 1ste eeuw verhaalt het volgende voorval. Eens maakte een heiden hem erg verdrietig omdat hij een christen ompraatte en hem tot het heidendom bekeerde. De heidenen verheugden zich over deze bekering en brachten offers aan hun goden en Carpus was vervuld van bitterheid en haat. ‘s Nachts stond hij, zoals gewoonlijk, op om tot God te bidden. Hij begon te protesteren dat het oneerlijk is dat atheïsten en heidenen leven en de waarheid van Christus verdraaien. Hij bad tot God om een bliksemschicht te sturen en hun leven genadeloos te beëindigen. Zodra hij deze woorden had uitgesproken, zag hij plotseling een visioen van Jezus met zijn engelen hoog in de hemel. Toen hij naar beneden keek, in een donkere kloof, zag hij de mensen die hij had vervloekt. Ze waren doodsbang en stonden op het punt in de diepte te vallen. Onder hen, op de bodem van het ravijn, zag hij slangen met opengesperde bekken, klaar om ze te bijten. En toen zag hij Jezus genadige blik op de twee mannen in gevaar en Jezus stond op van zijn troon, naderde hen en reikte zijn hand naar hen om hen te helpen. Verrast hoorde Carpus Jezus tegen hem zeggen: “Sla mij dan ook maar, ik ben bereid om opnieuw en opnieuw te lijden om alle mensen te redden.

Uit het Synaxarion van de H. Nikodemos van de Athos Berg

Vrede en de Goddelijke Liturgie

De Goddelijke Liturgie eindigt met de aansporing “laat ons in vrede heengaan”. Deze aansporing nodigt de gelovigen uit om met het geschenk van de vrede de wereld in te gaan, ermee te leven en ervoor te strijden. In wezen wordt aan elke individuele gelovige, maar ook aan de gemeenschap als geheel, gevraagd erop uit te gaan en te bewijzen dat het Mysterie dat ze ervaren hebben werkelijk aanvaard werd. De realisatie en verwerving van het goede van de vrede is het belangrijkste verzoek van de Goddelijke Liturgie. Het is de verbazingwekkende rijkdom van dit goede dat de liturgie bevat”.

Uit St. Ch. Tsopanidis, “The Churches in Search of a ‘Just Peace’ in an Age of Globalization”, in Kasselouri-Chatzivasileiadi, Eleni (ed.): “Peace on Earth…”: a Vision and a Demand for Societies and Churches Today. An Orthodox Contribution, Athens: Indiktos, 2010, p. 120

The Black Eyed Peas - “Where Is The Love?”

Video

People killin’, people dyin’
Children hurt and you hear them cryin’
Can you practice what you preach?
Or would you turn the other cheek?

Father, Father, Father help us
Send some guidance from above
Cause people got me, got me questioning

Where is the love (Love)
Where is the love (The love)
Where is the love (The love)
Where is the love, the love, the love

Mensen gedood, mensen stervend
Kinderen in pijn en je hoort ze huilen
Kun je doen wat je predikt?
Of zou je de andere wang toekeren?

Vader, Vader, Vader help ons
Stuur wat hulp van boven
Want mensen hebben me, hebben me aan het twijfelen gebracht

Waar is de liefde (Liefde)
Waar is de liefde (De liefde)
Waar is de liefde (De liefde)
Waar is de liefde, de liefde, de liefde

Woordenschat

Acacius, Heilige:
Werd aan het begin van de 5e eeuw bisschop van Amida, een Armeense stad. In 419 stuurde keizer Theodosius II hem als ambassadeur naar de koning van Perzië en zijn aanwezigheid daar hielp het geloof van de orthodoxe gelovigen in de regio te versterken. Acacius bezocht Perzië voor de tweede keer op uitnodiging van de Perzische koning zelf, die hem wilde ontmoeten na zijn wonderbaarlijke daad van het bevrijden van 7000 Perzische gevangenen die door de Byzantijnen waren gevangengenomen. De Orthodoxe Kerk herdenkt hem op 9 april.

Carpus, Heilige:
Leefde in de tijd van Nero (52 n.Chr.), en is een van de zeventig leerlingen van de Heer. Hij was een medewerker van de Heilige Paulus en, volgens zijn 2e brief aan Timoteüs, werkte hij aan de verspreiding van het evangelie in de regio van Troje. Later werd hij bisschop in Varna, Thracië, waar hij de geestelijke vader was van en een lichtend voorbeeld voor alle mensen van zijn bisdom. De Orthodoxe Kerk viert zijn nagedachtenis op 26 mei.

Fatalisme:
Een visie of mening volgens welke alle gebeurtenissen onherroepelijk worden bepaald door een hogere macht, zoals het lot.

Kanon (kerkelijk recht):
De voorzieningen die van tijd tot tijd door de Kerk zijn opgesteld om de verschillende dagelijkse problemen die zich voordoen in het kerkelijke en sociale leven te reguleren en aan te pakken. Het doel van de regels is om het geestelijk leven te bewaken en te beschermen.

Onthouding (van de Heilige Communie):
Om pedagogische redenen legt de Kerk soms onthouding van de Heilige Communie op als boetedoening voor bepaalde ernstige overtredingen of mislukkingen. Boetedoeningen zijn handelingen die door de priester worden voorgesteld tijdens de biecht, zodat de gelovige de omvang van zijn overtreding kan begrijpen en zich naar het goede kan oriënteren. In de orthodoxe kerk omvatten veel voorkomende boetedoeningen intensief gebed, studie, vasten en liefdadigheidsdaden. Voor meer ernstige zonden kan de boetedoening zijn: onthouding (d.w.z. uitsluiting) van de Heilige Communie.

Passiviteit:
gedrag dat acceptatie van een situatie impliceert en niet handelt of probeert te veranderen.

Ploeg:
een landbouwwerktuig getrokken door een tractor of dieren om het land te ploegen.

Samaritanen:
Zij waren de inwoners van Samaria. Samaria werd aangevallen door andere stammen die een heidens geloof hadden en de bevolking veranderde volledig door vermenging met de veroveraars. Hoewel ze hun geloof in de ene God van de Joden handhaafden, introduceerden de Samaritanen in hun geloof verschillende heidense gebruiken en ceremonies. Ze aanbaden God op de berg Gerizim en niet in de tempel van Salomo. In het Nieuwe Testament betekent het woord Samaritaan de onreine (zondige) en gehate persoon (Johannes 8:48).

Bibliografie en referenties

In deze lijst zijn ook de referenties opgenomen die gebruikt werden bij de voorbereiding van dit project. Referenties naar kunst en muziek zijn een meerwaarde die de leerlingen kunnen stimuleren tot een actieve lesdeelname.

4.9.1 Boeken
The Holy Bible, Old and New Testament, translated from the original texts, Athens: Hellenic Bible Society, 1997 [Η Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα, Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία, 1997]

“Dialogues in times of fanaticism”, Synaxis 104 (2007), pp. 3-87.[Διάλογοι σε καιρούς φανατισμών, περιοδικό Σύναξη 104 (2007), σσ.3-87)

“Violence, religions and multiculturalism”, Synaxis 98 (2006), pp. 3-54 [Η βία, οι θρησκείες και η πολυπολιτισμικότητα, περιοδικό Σύναξη 98 (2006), σσ 3-54]

Anastasios (Yannoulatos, Archbishop of Tirana): Vigilance, Debt of the Orthodox,

Athens, En Plo, 2017, [Αναστάσιος (Γιαννουλάτος, Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας), Εγρήγορση, Χρέος των Ορθοδόξων, Αθήνα: Εν πλω, 2017].

Anastasios (Yannoulatos, Archbishop of Tirana: Co-existence: Peace, Nature, Poverty, Terrorism, Values. Athens: Armos, 2015 [Αναστάσιος (Γιαννουλάτος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων), Συνύπαρξη: Ειρήνη, φύση, φτώχεια, τρομοκρατία, αξίες, Αθήνα: Αρμός, 2015]

Anastasios (Yannoulatos, Archbishop of Tirana), God manifested in flesh, Athens: Maistros, 2006 [Αναστάσιος (Γιαννουλάτος, Αρχιεπίσκοπος Τιράνων), Θεός εφανερώθη εν σαρκί, Αθήνα: Μαΐστρος, 2006].

Girard, R., La violence et le sacré, Editions Grasset, 1972 [Ρ. Ζιράρ, Βία και θρησκεία: Αιτία ή αποτέλεσμα; μτφρ. Α. Καλατζής, Αθήνα: Νήσος, 2017]

Kalaitzidis, P., “Holy Lands and Sacred Nations”, Concilium: International Review of Theology, 2015.1, pp. 115-124.

Kalaitzidis, P. (ed.), Orthodoxy and Modernity, Athens, Indiktos, 2007 [Καλαϊτζίδης, Π. (επιμ.), Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Αθήνα: Ίνδικτος, 2007]. Kasselouri-Chatzivasileiadi, Eleni (ed.): “Peace on Earth…”: a Vision and a Demand for Societies and Churches Today. An Orthodox Contribution, Athens: Indiktos, 2010 Κασσελούρη-Χατζηβασιλειάδη, Ελ. (επιμ.), Και Επί γης Ειρήνη…, Όραμα και αίτημα για τους λαούς και τις χριστιανικές Εκκλησίες – Ορθόδοξη συμβολή, Αθήνα, Ίνδικτος, 2010]

Daniel, Jean, Dieu, est-il fanatique?, Paris: Diffusion Le Seuil, 1996 [Greek translation: Ντανιέλ, Ζαν, Ο Θεός είναι φανατικός;, Μετφ. Ανδ. Πανταζόπουλος, Επιμέλεια – Εισαγωγή Στ. Ζουμπουλάκης, Αθήνα: Πόλις, 1998]

Oz, Amos (2018), Dear zealots, Letters from a divided land, Houghton Mifflin Harcourt [Greek translation: Οζ, Άμος, Αγαπητοί ζηλωτές, τρεις στοχασμοί, Αθήνα, Καστανιώτη, 2020].

Papathanassiou, Ath. & Koukounaras-Liangis M. Lessons of Christian Ethics for C Class of Ecclesiastic Lyceum, Athens: Ministry of Education, 2020 [Παπαθανασίου, Αθ. – Κουκουνάρας Λιάγκης Μ., Θέματα Χριστιανικής Ηθικής, Γ’ Εκκλησιαστικού Λυκείου, Αθήνα: ΥΠ.Ε.Π.Θ., 2020].

Papathanassiou, Ath. N., The rupture with zero. Shots of political theology, Athens: Armos, 2015 [Παπαθανασίου, Αθ. Ν., Η ρήξη με το μηδέν. Σφηνάκια πολιτικής θεολογίας, Αθήνα: Αρμός, 2015].

Papathanassiou, Th. N., “Anthropology, Culture, Praxis” in S. Fotiou (ed.), Terrorism and Culture, Athens: Armos, 2013 [Θ. Ν. Παπαθανασίου, «Ανθρωπολογία, πολιτισμός, πράξη», στο Σ. Φωτίου (επ.), Τρομοκρατία και Πολιτισμός, Αθήνα: Αρμός, 2013]

Papathanassiou, Athanassios, My God, a foreigner. Texts on a truth “down on the street”, Athens: En plo, 20085 [Παπαθανασίου, Αθανάσιος, Ο Θεός μου ο αλλοδαπός. Κείμενα για μιαν αλήθεια που είναι “του δρόμου”, Αθήνα: Εν πλω, 20085 ]

Papathanassiou, Th., The church comes into being when it opens up,, Athens: EWn Plo, 2008 [Παπαθανασίου, Θ., Η Εκκλησία γίνεται όταν ανοίγεται, Αθήνα: Εν πλω, 2008].

Sevastakis, N. “Religious fanaticism or political pathology?”, Frear, 2021 [Σεβαστάκης, Ν. Θρησκευτικός φανατισμός ή πολιτική παθολογία; Περιοδικό Φρέαρ, 2021] https://mag.frear.gr/ thriskeytikos-fanatismos-i-politiki-pathologia/

4.9.2 Kunst
De Judaskus, Catholicon van het Vatopediklooster (fresco in de buiten narthex), Berg Athos, 1312

https://www.vatopedi.gr/i-moni/techni-i-m-vatopediou/vizantines-tichografies/i-tichografies-toukatholikou/ i-tichografies-tou-exonarthika/i-tichografies-tou-exonarthika/

Ch. Bokoros, Schaduwspel van olijf en kaars, 1996

https://www.oanagnostis.gr/i-glossa-ton-dentron-megalosavvatiatiko-diigima-toy-eyaggeloyaydikoy/

P. Picasso, Guernica, 1937

https://thestrategybridge.org/the-bridge/2020/7/13/the-art-of-war-examining-picassos-guernicaas- a-tool-for-leader-professional-development

A. Tassos, de duif, 1958

https://www.nationalgallery.gr/el/sulloges/collection/sulloges/ena-peristeri.html

Links naar illustraties opgehaald op 15 februari 2021